Bylisi i bylinëve dhe i Ilirisë

“O i huaj mos iu shmang vështrimit nga bukuria e Bylisit, muret rrethuese të të cilit, dikur të rrënuara i rindërtoi Viktoriani guximtar”

I vendosur në zemër të krahinës së Mallakastrës në Bylis, shkohet shumë lehtë. Pasi lëmë pas qytetin e Ballshit dhe rrugën nacionale, mund të marrësh drejtimin për në jug, drejt fshatit Hekal, ku tashmë gjenden rrënojat e shumta të qytetit të dikurshëm antik.

Bylisi, ka qenë qyteti më i madh i Ilirisë së jugut, i cili përmendet për herë të parë nga autori antik Skylaksi, që në veprën e tij të titulluar “Lundrimi”, në shekullin IV p.k., thekson: “prej këtij gadishulli, gjatë bregut të detit banojnë bylinët që janë Ilirë”.

Qyteti ngrihej mbi një kodër të fortifikuar në lartësinë 524 m dhe rrethohej me mure që arrinin një gjatësi prej 2250 m, trashësi 3.5 m dhe lartësi 8-9 m. Brenda tyre ndodhej një sipërfaqe prej 30 ha, e cila kishte një planimetri në formë trekëndëshi me bazë nga lindja.

Kjo sipërfaqe ishte e ndarë në tre zona kryesore si: ajo për banim, që e ndeshim në pjesët lindore dhe perëndimore të qytetit, me një sipërfaqe prej 20 ha, në të cilat janë gjetur një sërë shtëpish banimi. Zona e dytë është ajo e Agorasë që ishte tregu dhe sheshi kryesor i Bylisit, në të cilin ndodheshin teatri, stoat, (shëtitorja e vogël dhe ajo në formë L-je), gjimnazi, prytaneoni, stadiumi, etj.

Stadiumi i Bylisit me një gjatësi prej 190 m është stadium i dytë i ruajtur më mirë në vendin tonë, krahas atij të Amantias. Sot prej tij ruhen 19 shkallë të ndërtuara me blloqe prej guri gëlqeror. Nën pistën e pjesës jugore ndodhej një sterë për grumbullimin e ujit me një thellësi prej 6 m, e cila mbulohej me harqe guri. Kanalet e shumta të ujit përreth saj dëshmojnë se si grumbullohej uji në të. Fare pranë saj u ndërtua monumenti më i rëndësishëm kulturor i Bylisit, siç ishte teatri me kapacitet prej 8000 vendesh. I vendosur në shpinë të kodrës ai përbëhej nga 40 shkallare, diametri i së cilës arrinte gjatësinë prej 78 m. Sot prej tij ruhen bazamentet e orkestrës, skenës, proskenës, muret mbajtëse dhe disa ndenjëse prej guri, në të cilat uleshin njerëzit më të shquar të qytetit. Me blloqet e gurëve të tij u ndërtuan gjatë mesjetës së hershme muret bizantine, të cilat vihen re tek kulla jugore dhe terma e Justinianit. Nga agoraja antike kanë mbetur edhe bazamentet e stoas së teatrit dhe stoa e madhe. Të dyja këto ndërtime ishin të tipit monumental dhe u ndërtuan me dy kate. Edhe sot vizitori mund të dallojë qartë bazamentet e trarëve të gurtë që mbanin dyshemenë e katit të dytë. Në pjesën perëndimore të stoas së teatrit gjendet një nga portat e qytetit, të cilën arkeologët e kanë quajtur porta nr 5-së. Me gjatësi 7 m dhe gjerësi 3 m, në të dallohet qartë mbishkrimi i periudhës romake, i cili përkthehet:” Augusti, bir i perandorit, Çezarit të hyjnueshëm” dhe “Colonia Iulia Augusta”.

Të tjera monumente me të cilat ndesh syri i vizitorit janë edhe prytaneoni, ndërtesa ku ndodhej selia e funksionarit më të lartë të qytetit; arsenali, një ndërtesë nëntokësore ku ruheshin armët e forcave të armatosura; tempulli i kultit të perandorit romak, ku ai nderohej duke u njehsuar njëlloj si perënditë, gjimnazi dhe termat.

Pjesa e tretë e Bylisit shtrihej në anën juglindore të tij dhe shërbente për strehimin e popullsisë në rast lufte. Kjo pjesë me sipërfaqe prej 6 ha u quajt “euhorion” dhe në të nuk u bënë ndërtime. Qyteti u ndërtua njëlloj si Apolonia dhe Nikaja në bazë të planit arkitektonik të Hipodamnit. Edhe këtu u krijuan blloqe kuadratike banesash që ndërpriteshin nga rrugë të drejta.

Gjatë historisë së tij të trazuar Bylisi do të ishte herë pjesë e shtetit epirot, herë atij ilir, maqedonas apo romak. Diku nga viti 224 p.k. bylinët u bënë të pavarur dhe kështu i ndeshim ata në vitet 224-213 p.k., si aleatë të Lidhjes së III Epirote. Ndërkohë që në vitin 213 p.k., bylinët do të pushtohen nga mbreti Filip V i Maqedonisë, i cili nëpërmjet territorit të tyre depërton drejt Apolonisë. Pas shumë vitesh konflikti, në vitin 198 pk, me thyerjen e Filipit V nga romakët, Bylisi fitoi autonominë, tashmë si aleat i Romës.

Këtë status, Bylisi, do ta ruajë deri në antikitetin e vonë, kohë kur ai përmendet edhe në katalogun e Hieroklit, një guidë udhëtimi e shekullit të IV, ku ai përmendet si një ndër tetë qytetet kryesore të provincës romake të Epirit të ri, me qendër Durrësin, i cili shtrihej nga lumi Drin në veri dhe deri në lumin Vjosa në jug..

Gjatë periudhës Bizantine do të ndryshojë edhe emri i qytetit. Diku nga mesjeta e hershme, ai filloi të quhet nga vendasit Ballës, sipas termave Byllis-Ballis-Ballës-Ball. Këtë emër qyteti e mori për shkak të pozicionit të tij mbizotërues mbi lumin Vjosa, që do të thoshte, kryevend apo ballë i vendit.

Ky emër do të përdoret edhe nga të huajt në dokumentet e ndryshme historike. Kështu bizantinët do ta emërtojnë atë me emrin “Kefalini” (kefalos në greqisht do të thotë krye-kokë), ndërsa bullgarët do ta quajnë “Gllavinicë” (gallava në bullgarisht do të thotë krye-kokë). Këto dy terma nuk janë veçse përkthime të fjalës shqipe “kryevend”, që përkojnë me termin Ball-Ballës-Ballësh.

Një nga arritjet e qytetërimit gjatë antikitetit të vonë në Bylis ishte Krishtërimi, ku në bazë të dokumentacionit historik, si qendër peshkopale na del edhe ky qytet. Në këto dokumente përmenden disa përfaqësues të lartë të klerit bylin. Në vitin 431 peshkopi i Bylisit dhe Apolonisë Feliks, mori pjesë në koncilin ekumenik të Efesit. Disa vite më vonë, përmendet në letrën e drejtuar perandorit Leon, në vitin 458 edhe peshkopi tjetër i qytetit të Bylisit, “Filohari”.

Pas braktisjes së Apolonisë në vitin 458, Bylisi kthehet në qendrën më të rëndësishme peshkopale në këtë rajon. Këtë fakt e tregojnë edhe ndërtimet e kultit paleokristian, siç janë pesë bazilikat e qytetit të ndërtuara midis shekujve V-VI.

Ndërtimi i këtyre bazilikave, ku dy të parat kanë përmasa monumentale, tregon për organizimin e konsoliduar të kishës, por dhe për rëndësinë e Bylisit si qendër kishtare. Të kësaj periudhe në krahinën e Mallakastrës janë një sërë bazilikash, rrënojat e të cilave i ndeshim në vendbanimet e sotme të kësaj krahine si në Margëlliç, Panahor, Dukas, Gorishovë, Kraps, Plyk, Cakran dhe Ballsh, të dhënat për të cilat janë botuar në formën e studimeve shkencore nga zbuluesit e tyre, arkeologët Skënder Anamali dhe Skënder Muçaj.

Por rëndësia e Bylisit nuk do të ishte kjo e sotmja n.q.s. nuk do të ishte zhvilluar një veprimtari intensive nga arkeologët. Historia e arkeologjisë këtu nis në vitet e luftës së parë botërore. Gërmimet e para në Bylis i ndërmori arkeologu Austriak Kamilo Prashniker në vitin 1916. Edhe këtu njëlloj si në Apoloni ai veproi nën goditjet e artilerisë Italiane, e cila ishte vendosur përtej Vjosës, në fshatin Karbunar të Vlorës. Ndërkohë në vitin 2004, arkeologët Neritan Ceka dhe Skënder Muçaj botuan në Tiranë, librin e tyre të titulluar “Bylisi”, ku trajtonin historinë e qytetit, monumentet dhe kërkimet arkeologjike të kryera në të, të pasqyruara me foto shënime e skica.

Sot Bylisi me rrënojat dhe historinë e tij i ofron vizitorëve zhvillimin e një turizmi historik dhe kulturor, interesin e të cilit ia shtojnë edhe ekspeditat e përvitshme që zhvillohen tashmë. Por e veçanta është se këtu zhvillohet edhe festivali i isopolifonisë, i cili ngjit çdo vit në skenën e teatrit antik, ku dikur janë luajtur tragjeditë e Eskilit dhe të Sofokliut, me dhjetëra grupe polifonike nga vendi dhe bota. Ky është Bylisi, ku e vjetra ndërthuret me të renë dhe ku peizazhi i bukur të relakson me pamjet e tij.